Με τον όρο γνωστικές λειτουργίες αναφερόμαστε σε νοητικές διαδικασίες του εγκεφάλου που δημιουργούν δεξιότητες απαραίτητες για την επαφή μας με το περιβάλλον και άλλους ανθρώπους και στην ανταπόκριση σε βασικό επίπεδο στις ανάγκες της καθημερινότητας. Πολλές φορές όταν μιλάμε για ανώτερες γνωστικές λειτουργίες αναφερόμαστε σε γνωστικές δεξιότητες που χρειαζόμαστε για να κατανοήσουμε και να αλληλεπιδράσουμε με τον κόσμο. Αν και μερικές φορές τις μελετάμε ως ξεχωριστές οντότητες, πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι οι γνωστικές λειτουργίες είναι αλληλένδετες και πολλές φορές αλληλοεπικαλύπτονται.
1.1 ΜΝΗΜΗ. Μνήμη ονομάζεται η συγκράτηση (και η ανάκληση) της εμπειρίας ή της μάθησης. Η βραχύχρονη μνήμη είναι ο τύπος μνήμης με μικρή διάρκεια και περιορισμένη αποθήκευση. Περιλαμβάνει την Άμεση μνήμη και τη Λειτουργική ή Εργασιακή Μνήμη: Σύστημα παθητικής βραχυπρόθεσμης αποθήκευσης που μας επιτρέπει να εργαστούμε με την πληροφορία. Για παράδειγμα, όταν προσπαθούμε να θυμηθούμε έναν αριθμό τηλεφώνου. Η μακρόχρονη μνήμη έχει μεγάλες ικανότητες αποθήκευσης για μεγάλα χρονικά διαστήματα και περιλαμβάνει την Δηλωτική μνήμη: Αναφέρεται στις αναμνήσεις που μπορούν να προκληθούν συνειδητά και την Άδηλη μνήμη που αφορά ασυνείδητες δεξιότητες όπως είναι η οδήγηση. Η μνήμη είναι μια πολύ σύνθετη διαδικασία που επιτρέπει την κωδικοποίηση, την αποθήκευση και την ανάκτηση πληροφοριών. Για να μπορούμε να κάνουμε όλα αυτά τα πράγματα, χρειαζόμαστε το σύστημα προσοχής να λειτουργεί σωστά.
1.2 ΛΟΓΟΣ. Η ομιλία είναι ένα συμβολικό σύστημα επικοινωνίας που εκδηλώνεται, στην περίπτωση των ανθρώπων, μέσα από τις γλώσσες. Η ομιλία δεν είναι σημαντική μόνο για την επικοινωνία με τους άλλους, αλλά και για την εσωτερική δομή της σκέψης μας. Στην επεξεργασία της ομιλίας παρεμβαίνουν διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου που ενεργούν με ολοκληρωμένο τρόπο μέσω διαφόρων λειτουργικών συστημάτων που αφορούν, κυρίως, το αριστερό ημισφαίριο.
1.3 ΠΡΟΣΟΧΗ. Προσοχή είναι μια πολύ σύνθετη νοητική διαδικασία που δεν μπορεί να περιοριστεί σε ένα απλό ορισμό, μια συγκεκριμένη ανατομική δομή και δεν μπορεί να αξιολογηθεί με μία μοναδική εξέταση αφού περιλαμβάνει πολλές διαφορετικές διαδικασίες. Για να την απλοποιήσουμε, μπορούμε να πούμε ότι η προσοχή είναι η γνωστική λειτουργία που επιλέγουμε ανάμεσα στα ερεθίσματα που φτάνουν ταυτόχρονα στον εγκέφαλο, τόσο τα εξωτερικά (μυρωδιές, ήχοι, εικόνες …) όσο και τα εσωτερικά (σκέψεις, συναισθηματα)
1.4 ΕΚΤΕΛΕΣΤΙΚΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ. Οι εκτελεστικές λειτουργίες είναι οι ανώτερες γνωστικές λειτουργίες. Αν και υπάρχουν διάφοροι ορισμοί της εκτελεστικής λειτουργίας, σχεδόν όλες κάνουν αναφορά στον έλεγχο της γνωστικής λειτουργίας και της ρύθμισης των σκέψεων και της συμπεριφοράς μέσω διαφόρων αλληλένδετων διαδικασιών. Περιλαμβάνει μια σειρά από σύνθετες δεξιότητες, όπως η διεύθυνση της προσοχής, ο σχεδιασμός, ο προγραμματισμός, η ρύθμιση και ο έλεγχος της εκούσιας συμπεριφοράς. Βρίσκονται στο μετωπιαίο λοβό του εγκεφάλου. Ικανότητες που εμπλέκονται στην εκτελεστική συμπεριφορά: να ξεκινήσεις, να διατηρήσεις και να συνδέσεις τις συμπεριφορές με οργανωμένο και ολοκληρωμένο τρόπο.
Ηλικία και Νοητική ενδυνάμωση
Οι αλλαγές στις γνωστικές λειτουργίες με την ηλικία είναι φυσική εξέλιξη, όπως θα δούμε παρακάτω. Ακόμα και σε περίπτωση ήπιας έκπτωσης το άτομο αρχίζει να παρατηρεί ότι αργεί πιο πολύ να κάνει συνηθισμένες δραστηριότητες. Αρχίζει να εντοπίζει λάθη σε αυτά που κάνει και λειτουργεί καλύτερα απουσία περισπασμών. Με την προχωρημένη ηλικία:
- Οι γλωσσικές ικανότητες παραμένουν σχετικά ανέπαφες
- Η ικανότητα να μαθαίνουν νέες πληροφορίες και να τις ανακαλούν ελαφρά μειώνεται. Ωστόσο, αυτά που μαθαίνουν τα διατηρούν
- Η ταχύτητα της επεξεργασίας των πληροφοριών μειώνεται
- Οι εκτελεστικές λειτουργίες επηρεάζονται λιγότερο
Οι γνωστικές λειτουργίες (μνήμη, λόγος, κρίση, προσοχή κλπ.) βρίσκονται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος της συγκεκριμένης παρέμβασης. Στόχος της Νοητικής ενδυνάμωσης είναι να καταφέρει να σταθεροποιήσει ή ακόμα και να μειώσει τις γνωστικές διαταραχές του ατόμου. Χρησιμοποιεί μεγάλη ποικιλία δραστηριοτήτων όπως ασκήσεις μνήμης, προσανατολισμό στην επικαιρότητα, επανεκμαθηση πληροφοριών, καταγραφές και συνειρμούς (ονόματα αγαπημένων προσώπων, ονόματα αντικειμένων), εκπαίδευση στη χρήση μνημονικών βοηθημάτων (π.χ. σημειωματάριο, ημερολόγιο).
Τα τελευταία χρόνια, πολλά προγράμματα νοητικής ενδυνάμωσης γίνονται με τη χρήση των νέων τεχνολογιών. Υπάρχουν πλέον αρκετές εφαρμογές με ασκήσεις για την εξάσκηση όλων των νοητικών λειτουργιών, στις οποίες μπορούμε να έχουμε πρόσβαση μέσω του υπολογιστή μας, του tablet μας ή του έξυπνου κινητού μας. Οι ασκήσεις αυτές έχουν τη μορφή παιχνιδιών κάνοντας τη νοητική άσκηση πιο ενδιαφέρουσα και διαδραστική. Οι μη φαρμακευτικές παρεμβάσεις που ενισχύουν τη μνήμη και τις άλλες νοητικές λειτουργίες προκαλούν όλο και περισσότερο το ενδιαφέρον των επαγγελματιών υγείας, ενώ οι σχετικές έρευνες σε παγκόσμιο επίπεδο επιβεβαιώνουν την αποτελεσματικότητα των προγραμμάτων νοητικής ενδυνάμωσης όχι μόνο στους ασθενείς με γνωστικές διαταραχές αλλά και στους υγιείς ηλικιωμένους.
